رویکرد تحولی به شخصیت از دیدگاه روانکاوی فرویدی
چهارمین رویکرد روانکاوی به شخصیت، دیدگاه تحولی است. طبق این دیدگاه، انسان از لحظه تولد، مسیر تکاملی کم و بیش معینی را طی می کند و مراحل معینی می گذرد. به اعتقاد فروید در این تحول، وقایع دوران کودکی نقش بسیار حیاتی در شکل دهی شخصیت و رفتارهای بعدی فرد ایفا می کنند. روانکاوی، خاستگاه تعارضات بعدی، صفات شخصیتی، علائم روان رنجوری و ساختار روان شناختی فرد را، وقایع مهم و آرزوهای دوران کودکی اولیه و تخیلاتی که به دنبال آنها ایجاد شده است می داند.
بر اساس نظر فروید میل جنسی کودک نقش مهمی در رشد شخصیت وی به عهده دارد. منتهی منظور از میل جنسی، کسب لذت به معنای وسیع و کلی است نه صرفا به معنای محدود. با رشد کودک، جایگاه بیشترین لذت (منطقه شهوت زا) در نقاط مختلف بدن واقع می شود. آن نقطه مرکز تعارضاتی می گردد که کودک با آن روبرو است. فروید بر این اساس فرایند رشد روانی – جنسی کودک را به سه دوره پیش تناسلی (شامل مراحل دهانی، مقعدی و آلتی)، دوره نهفتگی و دوره بلوغ یا تناسلی تقسیم نموده است. او معتقد است که در هر مرحله رشد، تعارضی وجود دارد که باید قبل از آنکه کودک به مرحله بعدی پا بگذارد، به شکل رضایت بخشی حل شود.
مرحله دهانی
نخستین مرحله رشد روانی- جنسی از هنگام تولد تا حدود هجده ماهگی به طول می انجامد. در طول این دوره، منبع اصلی لذت و ارضای لیبیدویی پیرامون تغذیه و اندام های مربوط به آن متمرکزاست. یعنی دهان، لب ها و زبان . در این زمان کودک وابستگی کاملی به مادر دارد. احساس امنیت در وی از آغوش کشیده شدن و راحت بودن منتج می شود. ارضای نیازهای دهانی باعث کاهش تنش در کودک شده و خواب را فراخوانی می کند. به همین دلیل بسیاری از اختلالات خواب با تخیلات ناهشیار راجع به نیازهای دهانی همراه هستند. در طول این مرحله، جهت یابی اساسی کودک بسوی گرفتن چیزهای خوشایند و بیرون انداختن چیزهای خوشایند می باشد.
تعارض مرحله دهانی
فردی که به دلیل ارضای افراطی نیازهای این دوره از رشد، در مرحله جذب دهانی تثبیت شود، مستعد خوش بینی مفرط و وابستگی زیاد است. فردی که به دلیل ناکام شدن پیاپی در ارضای نیازهای دهانیش در مرحله پرخاشگری دهانی تثبیت شود، مستعد بدبینی و خصومت می گردد. با وجودی که گرایشات دهانی، ماه های اول زندگی را در بر می گیرند اما در طول دوره رشد به طور کامل محو نمی شود. بلکه حتی ممکن است این گرایشات در سنین بالاتر نسبت به سائق های بعدی غلبه یابند. زیرا به دلیل عدم ارضای نیازهای دهانی، مقدار زیادی زیست مایه در این مرحله باقی مانده است.
مرحله مقعدی
همزمان با از شیر گرفتن کودک، لیبیدو از ناحیه دهان به منطقه مقعد منتقل می شود. در طول این دوره (هجده ماهگی تا سه سالگی کودک)، منبع اصلی لذت و ارضای لیبیدویی، بر نگهداشتن و خارج ساختن مدفوع، متمرکز می گردد. جهت یابی اساسی غریزی در این مرحله بر این هستند و برخی چیزها باید بیرون رانده شوند، پس بی ارزش به حساب می آیند. کودک در این زمان به فرایندهای بدنی اش علاقمند میشود. به همین دلیل رفتارهایی مثل بوییدن، لمس کردن و بازی کردن با مدفوع در او مشاهده میشود. مدفوع از این حیث که از بدن خودش خارج میشود، به عنوان یک شیء با ارزش که باید حفظ شود، اهمیت ویژه ایی می یابد.
همزمان با این دوره، کودک با انتظارات والدین برای کنترل مدفوع و آموزش آداب توالت روبرو می شود. او تعارضاتی را تجربه میکند که بین تمایل نهاد به کسب لذت از راه مدفوع و قیدهای اجتماعی ایجاد می شود. خواستهای والدین و انزجاراز عدم توانایی کنترل مدفوع، منجر به شکل گیری احساس شرم و کاهش عزت نفس در وی میگردد.
تعارض مرحله مقعدی
کودک در برابر این ناکامی به یکی از دو شکل زیر پاسخ می دهد. ممکن است کودک زمانی اقدام به دفع مدفوع کند که از سوی والدین ممنوع شده است.
بنابراین با لجبازی، نافرمانی و غیر قابل کنترل بودن، در مقابل والدینش واکنش نشان می دهد. که این صفات به شکل گیری شخصیت پرخاشگر مقعدی در وی می انجامد. در حالت دوم ممکن است کودک خواسته های والدین را از راه نگهداری کامل مدفوع برآورده کند. این امر زمینه ساز شکل گیری شخصیت نگهدارنده مقعدی میشود. این شخصیت با صفات تمیزی وسواس گونه وظیفه شناسی انعطاف ناپذیر، خسّت و تملک همراه است.
مؤلفه های سائق مقعدی تظاهرات بالینی بسیار متنوعی دارد. به نظر می رسد به ویژه نقش مهمی در پویایی روان رنجوری وسواس – جبری و پارانوئید داشته باشند.
مرحله آلتی
بعد از سه سالگی، منطقه اصلی ارضای لیبیدویی بر اندام های تناسلی متمرکز می گردد. کودکان در این سن، میل زیادی به اکتشاف و دستکاری اندام تناسلی خود و دیگران نشان می دهند.
کودکان در این مرحله با وجودی که خود محور هستند، ارتباطشان با سایرین را غنی تر می سازند. آنها می توانند دیگران را دوست بدارند و خواهان دوست داشته شدن از سوی آنها هستند. همچنین می خواهند کسانی را که دوست دارند، به تملک خود درآورند. افرادی را که مقابل راهشان قرار گرفته و ناکامشان می کنند را از میان بردارند. مرحله آلتی زمانی است که در آن کودک میل زیادی به مورد تحسین واقع شدن نشان می دهد، لذا ممکن است خود را به شکلی آرمان گرایانه نشان داده یا رفتار کند و یا با کسانی که او را تحسین می کنند، همانند سازی می کند.
از ویژگی های این دوره، امیال خشونت گرایانه شدیدی است که ممکن است در کودک ایجاد شود و تخیلاتی در ذهن او شکل می گیرد که در آنها آلت مردانه در قالب وسیله ایی برای ابزار خشونت یا تنبیه و انتقام به حساب می آید.
تعارض مرحله آلتی
تعارضی که کودک در مرحله آلتی با آن روبرو می شود، آخرین و اساسی ترین تعارض مراحل رشد پیش تناسلی است مه به رغم دشواری و پیچیدگی اش، باید به شکل موفقیت آمیزی حل شود. این تعارض همان خواست ناخودآگاه به تملک والد غیر همجنس و در عین حال از میان برداشتن و دوری از والد همجنس خود است. فروید این وضعیت را عقده اودیپ نامیده است و حل آن را بسیار حائز اهمیت می داند، چرا که از دیدگاه وی، پیدایش تمام بیماری های روانی را، ناتوانی در حل موفقیت آمیز این عقده می داند.
اما اگر خود تحت هر شرایطی نتواند از عهده این مسئولیت برآید، امیال و تعارضات حل نشده اودیپ، به انحاء مختلف تاثیرشان را بر زندگی روانی فرد اعمال می کنند. که برخی از آنها عبارتند از نحوه یا شیء ارضای جنسی در دوران بزرگسالی، انتخاب شغل و روی آوردن به فعالیت های هنری یا خلاقانه که قابلیت جا به جا شدن این امیال روی آنها وجود داشته باشد، نحوه شکل گیری شخصیت و علائم روان رنجورانه که در هر فرد ظاهر می شود.
کودک از طریق همانند سازی دفاعی با والد همجنس خود و درونی ساختن ارزشهای و معیارهای اخلاقی او تعارضات اودیپی را حل می کند. توجه به ارزشها و معیارهای والدین و درونی سازی آنها منجر به شکل گیری بخش اخلاقی شخصیت یا فراخود در کودک می گردد.
دوره نهفتگی
فروید معتقد است که اساس شخصیت بعدی فرد در سه مرحله اول رشد روانی جنسی تعیین می شود یعنی در یک کودک پنج تا شش ساله، پایه های شخصیت بزرگسالی کاملا شکل گرفته است. با گذار از عقده اودیپ و استحکام فراخود، کودک وارد مرحله ای از خاموشی یا سکون جنسی می گردد که دوره نهفتگی یا کمون نامیده میشود. در واقع این دوره که از سنین ۵ یا شش سالگی شروع و تا زمان بلوغ جنسی ادامه می یابد، جزء مراحل رشد روانی – جنسی به حساب نمی آید.
کودکان در این سنین می توانند اجتماعی شده و علائق خود را به دنیای بزرگتری معطوف سازند. آموزش به یک مرحله رسمی تر تبدیل می شود، به مدرسه می رود و درگیر فعالیت های درسی، سرگرمی ها و ورزش می گردد. دوستی ها نیز در بین گروه همسال و افراد هم جنس گسترش می یابند. هر چند در این دوره، لیبیدو از نظر غرایز جنسی، تحرکی ندارد، اما هنوز هم خاطرات با یادآوری های جنسی مربوط به مراحل قبلی وجود دارند و آثارشان را در رشد بعدی شخصیت فرد باقی خواهند گذاشت.
مرحله تناسلی
آخرین مرحله رشد روانی – جنسی را مرحله تناسلی نامیده اند که با پیدایش علائم بلوغ آغاز شده و تا پیری ادامه می یابد. لیبیدو بار دیگر بر ناحیه تناسلی متمرکز می شود، با این تفاوت که به جای آنکه متوجه خود فرد باشد، متوجه جنس مخالف است. در صورتی که فرد در هیچ یک از مراحل پیشین رشد، تثبیت عمده ایی نگذاشته باشد، می تواند به یک زندگی طبیعی و روابط بهنجار دگرجنس خواهانه دست یابد.
تعارضاتی که در مراحل مختلف زندگی شکل می گیرند، جزء اصلی رشد طبیعی انسان هستند و فرد باید بتواند به خوبی از حل عمده آنها برآید تا شخصیت سالمی را شکل دهد. دگرگونی هایی که به هنگام بلوغ در مرد رخ می دهد، در استقرار هویت بزرگسالی نقش حیاتی دارند. در نتیجه تغییرات فیزیولوژیکی و روانشناختی که برای پذیرش نقش بزرگسال در نوجوان به وقوع می پیوندد، تعارضات حل نشده دوره های قبلی رشد بار دیگر برانگیخته می شوند و او را وادار می سازند تا به تلاشی ثانوی برای کنار آمدن با این تعارضات دست بزند. نوجوان تنها با حل موفقیت آمیز این تعارضات می تواند به هویت درستی از نقش جنسی خود، پذیرش و مسئولیت بیشتر و انتخاب شغل درست یابد.
انتقاد به نظریه فروید
در طول سالهای بعد از فروید، روانکاوی گسترش بسیاری یافت و اصول و روش های متعددی به آن افزوده شد. طی این پیشرفت، شخص فروید و نظریه وی همواره آماج انتقادات بسیار قرار گرفته است. این جریان، شکل گیری دیدگاههای رقیب زیادی درباره شخصیت را به دنبال داشته است. بنابراین در پاسخ به انتقادی که از محافل گوناگون به نظریه فروید وارد می شود، می توان گفت که فروید الهام بخش دیگران بوده است. حتی الهام بخش مخالفین خود در مطالعه شخصیت و نظریه پردازی در این زمینه بوده است. بسیاری از مفاهیم نظریه فروید جذب جریان اصلی روان شناسی نوین شده و کماکان ارزش و اعتبار علمی خود را حفظ نموده اند.
برگرفته از کتاب زیگموند فروید- تالیف علی جزایری انتشارات دانژه
مقالهٔ حاضر توسط تیم فراتاک تهیه شده است.
اگر در زمینه شخصیت علاقمند به کسب اطلاعات بیشتر و شناخت خودتان هستید، می توانید با جستجو در سایت فراتاک و انتخاب درمانگری که در این زمینه تخصص و سابقه درمان کافی دارد، به صورت آنلاین مشورت یا درمان دریافت نمایید.
